Askeri mahkemede yargılanma süreci, geçmişte Türk Silahlı Kuvvetleri mensuplarının askerlik hizmetiyle ilgili suç ve disiplin eylemleri nedeniyle özel yargı mercileri önünde yargılanmasını ifade etmekteydi. Ancak 2017 yılında Anayasa değişikliği ile askeri yargı kaldırılmış ve bu yargılamalar sivil mahkemelere devredilmiştir. Bu değişiklikle birlikte hem askeri personelin adil yargılanma hakkı güçlendirilmiş hem de yargı birliği sağlanmıştır. Ancak geçmişteki sistemin işleyişi ve geçiş süreci, hukuki değerlendirmeler açısından halen önemini korumaktadır.
Askeri mahkeme nedir ve neden kaldırılmıştır?
Askeri mahkeme, görevli olduğu dönemde yalnızca askeri suçlar ve asker kişilerin işlediği bazı özel suçlar hakkında yargılama yapma yetkisine sahipti. Bu mahkemelerde askeri hâkimler görev yapar, yargılama genellikle askeri personelin görevdeyken işlediği suçlara özgülenirdi. Ancak bu sistem, bağımsızlık ve tarafsızlık ilkeleri yönünden eleştiriliyordu.
2017 yılında yapılan anayasa değişikliği ile askeri mahkemeler kaldırıldı. Bu değişikliğin gerekçesi, sivilleşme, hukuk devleti ilkesinin güçlendirilmesi ve yargı birliğinin sağlanması olarak belirtildi. Artık askeri personel dahil herkes, sivil yargı mercilerinde yargılanmaktadır.
Askeri yargı kaldırılmadan önce hangi suçlar askeri mahkemede görülüyordu?
Askeri mahkemeler görevde oldukları dönemde özellikle aşağıdaki konulara ilişkin suçlara bakardı:
-
Askeri disiplini bozan suçlar (firar, emre itaatsizlik, nöbet yerini terk etme)
-
Görev sırasında işlenen askeri suçlar (hizmete engel olma, askeri eşyaya zarar verme)
-
Askeri hizmetin yürütülmesini doğrudan etkileyen eylemler
Ancak sivil kişilerin ya da asker olmayan kişilerin bu mahkemelerde yargılanması yalnızca sınırlı durumlarla mümkündü. Günümüzde bu suçlar sivil ceza mahkemelerinde görülmektedir. Emre itaatsizlik gibi klasik askeri suçlar da artık genel ceza kanunları kapsamında değerlendirilmektedir.
Askeri yargı yerine hangi mahkemeler görevli hale geldi?
Askeri mahkemelerin kaldırılmasıyla birlikte askeri personelin işlediği suçlar bakımından görevli mahkemeler sivil yargı sistemine dahil edilmiştir. Bu kapsamda:
-
Hafif suçlar için asliye ceza mahkemeleri
-
Daha ağır suçlar için ağır ceza mahkemeleri
-
İdari nitelikli uyuşmazlıklar için idare mahkemeleri
yetkili hale gelmiştir. Örneğin, bir askerin görev sırasında bir kişiye zarar vermesi halinde artık sivil ceza yargılaması uygulanmaktadır. Bu mahkemelerde yargılama, Türk Ceza Kanunu ve Ceza Muhakemesi Kanunu çerçevesinde yapılmaktadır.
Askeri mahkeme yargılamasına ilişkin geçmişte verilen kararlar hâlâ geçerli midir?
Askeri yargının kaldırılmasından önce verilen kararlar hukuken geçerliliğini sürdürmektedir. Ancak bu kararların yeniden değerlendirilmesini gerektirecek olağanüstü durumlar (örneğin Anayasa Mahkemesi kararı, yargılamada ihlal tespiti gibi) söz konusu olduğunda, bu kararlar için yeniden yargılama başvurusu yapılması mümkündür.
Ayrıca, askeri mahkemelerin kararlarına karşı geçmişte yapılan başvuruların bir kısmı Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi tarafından da değerlendirilmiş ve bazı davalarda adil yargılanma hakkının ihlal edildiği yönünde kararlar verilmiştir.
Günümüzde askeri disiplin cezaları nasıl yargılanıyor?
Disiplin cezaları, hâlâ askeri komutanlıklar tarafından verilebilmektedir. Ancak bu işlemler idari niteliktedir ve yargısal denetimi idare mahkemeleri aracılığıyla yapılmaktadır. Örneğin, oda hapsi, görevden geçici uzaklaştırma gibi yaptırımlar disiplin suçu olarak değerlendirilir ve askeri disiplin amirlerince uygulanır.
Disiplin cezası verilen kişi, bu işleme karşı askeri disiplin cezasına karşı dava açabilir. Bu dava idare mahkemesinde açılır ve mahkeme, cezanın hukuka uygunluğunu denetler.
Savaş veya olağanüstü hâl durumlarında askeri yargı geri gelir mi?
Anayasa’nın güncel hâline göre barış zamanında askeri mahkeme kurulması mümkün değildir. Ancak savaş hâli ve seferberlik durumlarında, Anayasa’nın 145. maddesinde yer alan hüküm uyarınca savaş haliyle sınırlı olmak kaydıyla askeri mahkemelerin yeniden kurulabileceği öngörülmüştür.
Bu durumda sadece savaşla ilgili görevlerde bulunan askeri personel hakkında ve o döneme özgü olarak görev yapacak özel mahkemeler kurulabilir. Ancak barış zamanında ve olağan şartlarda askeri yargı yetkisi bulunmamaktadır.
Askeri mahkemelerin kaldırılması askeri personelin yargılanmasını nasıl etkiledi?
Bu değişiklik askeri personelin adil yargılanma hakkını güçlendirmiştir. Tarafsız ve bağımsız yargı ilkeleri sivil yargı sistemi içinde daha etkin biçimde sağlandığından, artık asker kişiler de hukuki güvencelere daha açık şekilde yargılanmaktadır. Ayrıca askeri yargının kendine özgü yapısı içinde ortaya çıkan keyfi uygulamaların da önüne geçilmiştir.
Ancak bu değişim, özellikle disiplinin sağlanması bakımından bazı eleştirilere de konu olmuştur. Askeri disiplini korumaya dönük olarak alınan bazı tedbirlerin sivil yargı mekanizması içinde daha zor yürütüldüğü yönünde tartışmalar mevcuttur.
Askeri Mahkemede Yargılanma Süreci Sıkça Sorulan Sorular
Askeri mahkemede yargılanma süreci nedir?
Askeri mahkemede yargılanma süreci, 2017 yılına kadar Türk Silahlı Kuvvetleri mensuplarının askerlik hizmetiyle ilgili suçları nedeniyle özel mahkemelerde yargılandıkları usuldür. Bu süreçte, yalnızca asker kişilerin taraf olduğu davalar askeri hâkimler tarafından yürütülürdü. 2017 anayasa değişikliğiyle birlikte bu sistem kaldırılmıştır.
Askeri mahkemeler neden kaldırıldı?
Askeri mahkemeler, yargı birliğini bozduğu, sivil yargıdan bağımsız olduğu ve tarafsızlık konusunda eleştirilere yol açtığı gerekçesiyle kaldırılmıştır. Anayasa’nın 145. maddesinde yapılan değişiklikle, barış döneminde askeri mahkemelerin bulunamayacağı açıkça düzenlenmiştir. Böylece asker kişilerin yargılanması sivil mahkemelere devredilmiştir.
Askeri mahkemeler varken hangi suçlara bakılıyordu?
Askeri mahkemeler görevdeyken, yalnızca asker kişilerin işlediği ve askerlikle ilgili olan suçlara bakarlardı. Firar, emre itaatsizlik, nöbet yerini terk etme, askeri malzeme ziyanı gibi suçlar bu kapsamdaydı. Askeri suç sayılan bu fiiller, görev sırasında işlenmişse askeri mahkemelerde yargılanırdı.
Günümüzde askeri mahkemelerin yerine hangi mahkemeler bakıyor?
2017 sonrası dönemde, askeri suçlar da dahil olmak üzere tüm suçlar sivil mahkemelerde görülmektedir. Suçun niteliğine göre asliye ceza mahkemesi veya ağır ceza mahkemesi görevlidir. Askeri disiplin işlemlerine ilişkin uyuşmazlıklar ise idare mahkemelerinde çözülmektedir.
Askeri mahkemede görülen eski davalar geçerli midir?
Evet. Askeri mahkemeler kaldırılmadan önce verilen kararlar geçerliliğini korumaktadır. Ancak yargılamada hak ihlali yapıldığı düşünülüyorsa, bu durum yeniden yargılama talebine konu olabilir. Ayrıca bazı davalarda Anayasa Mahkemesi ve AİHM tarafından adil yargılama hakkının ihlal edildiğine karar verilmiştir.
Askeri mahkeme kararıyla mahkum olan biri ne yapabilir?
Kişi, verilen kararın hukuka aykırı olduğunu düşünüyorsa, olağanüstü kanun yollarına başvurabilir. Özellikle yeniden yargılama ya da Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru bu süreçte izlenebilecek yollardır. Ayrıca Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvuru da mümkündür.
Savaş halinde askeri mahkeme tekrar kurulur mu?
Evet. Anayasa’nın 145. maddesi uyarınca, yalnızca savaş halinde sınırlı olmak üzere askeri mahkemelerin yeniden kurulması mümkündür. Bu durum barış zamanını kapsamaz. Ancak kurulacak mahkemelerin görev ve yetkileri yalnızca savaşla ilgili askeri görevleri kapsayan konularla sınırlı olacaktır.
Askeri disiplin cezaları askeri mahkemelerde mi görülür?
Hayır. Askeri disiplin cezaları, günümüzde idari işlem niteliğindedir ve idare mahkemelerinde yargılanır. Disiplin cezası alan asker, ilgili komutanlığa itiraz edebilir; reddedilirse disiplin cezasına karşı idari dava açabilir. Artık bu tür işlemlerde askeri mahkemelerin hiçbir yetkisi bulunmamaktadır.
